Тоқмақтан шыққан ауқатты кәсіпкер Бабахан Нұрмұхамедбаев (кейбір деректерде — Нұрмұхамедов) ХХ ғасырдың басында жұртқа таңсық арбаның болашағы зор болатынына сенсе керек, елге көлік жеткізуге бел буады. Ол 1912 жылы ақпанда Жетісу облысының әскери губернаторына жүгініп, шендіден қалааралық қатынас орнатуды ұйымдастыруға көмек беруін сұрайды.
Ойын жүзеге асыру үшін Мәскеуге аттанған Нұрмұхамедбаев ағайынды Крыловтардың шеберханасында құрастырылған Франциядан жеткізілген Berliet-ті сатып алады. «Неге Berliet?» дейсіз ғой. Сол заманның шенділері француз көліктерін жоғары бағалайтын. 1909 жылы 12 Berliet жолға шықса, үш жыл өткен соң олардың саны жүзден асты. Бабаханның өзі машина жүргізе алмайтын еді, сондықтан бұл міндетті ол өз бетінше темір тұлпар тізгіндеп үйренген эстониялық Иоганн-Эдуард Рейнвальд деген адамға жүктейді. Көпестің балтық жағасының тұрғынын Орта Азияға келуге қалай көндіргені белгісіз.
Елдегі Орталық мұрағатта Нұрмұхамедбаев мінген автомобильдің сынақ өткізгенде жазылған толық сипаттамасы сақталыпты. Салмағы 90 пұт (1.47 тонна) болатын машинаның ұзындығы — 6.5 аршын (4.62 м), ені — 2.5 аршын (1.77 м), биіктігі — төбесімен бірге 3 аршын (2.13 м), төбесін есепке алмаса — 2 аршын (1.42 м). Ат күші 90 деп көрсетіпті, бірақ бұл қате дерек сияқты, себебі Berliet моторларының қуаты 20 ат күшінен аспайтын. Көлік құралының «техникалық құжатында» 4 цилиндрлі бензинді қозғалтқыш, ленталы тежеуіш, резеңке үрімшесі арқылы сигнал беретін темір керней, ацетиленді екі ірі және керосинді екі шам бары жазылған. Автомобиль жақсы бұрылатын, ал тоқтау жолы 21.3 метрді құрады. Оның мүмкіндігі қала көшелерімен қозғалып, көше ортасында бұрылу арқылы тексерілді. Сынақ барысында қаладан Қапал тас жолымен (қазіргі Сүйінбай даңғылы) Қарасұқ бекетіне дейін және кері қарай ой-шұңқырлы жолдармен, арықтар мен ойқы-шойқы көшелермен жүре отырып, Кіші Алматы өзеніне жеткен.
Өткен ғасырдың басында 40 мың тұрғыны бар Верный көшелерінен атсыз арба көру таңғаларлық құбылыс еді. Бейресми дерекке сүйенсек, шеттен келген саяхатшылардың арқасында, қалада бірлі-жарым автокөлік пайда болған, бірақ техниканы күтіп ұстау, жөндеу мүмкін болмағандықтан машина көп ұзамай істен шығып, жарамсыз болып қалатын. Уақыт өте келе жанар-жағармай қоймалары салынып, автошеберханалар, тіпті көлік жүргізуді үйрететін мектептер ашыла бастады.
Билік Орталық Азияда автомобиль тізгіндеу жаппай белең алмай тұрып жолдағы тәртіпке баса назар аударды. 1909 жылы қазанда Түркістанның генерал-губернаторы автокөлікті алдын ала тексеріп, сынақтан өткізген соң ғана пайдалануға рұқсат беретін жарлыққа қол қойды. Құжат бойынша автокөлік қатты дыбыс, шамадан тыс түтін мен шаң шығармауға тиіс. Берік механизммен жабдықталып, жеңіл бұрылуы қажет. Одан бөлек «тежеуіш құралдардың» саны, тежелу жолының ұзындығы, сигнал беретін аппаратының болуы, алды-артындағы шамның саны мен «нөмір» белгісі де құжатпен реттелді. Көлік жүргізу құқығы 18-ден 60 жасқа дейінгі құлағы жақсы еститін, көзі жақсы көретін, денсаулығында кінәрат жоқ адамдарға берілді.
Бабахан серіктесімен уағдаласқан шарт бойынша жұмыс істеді. Ол белгіленген бағытта жолаушы тасымалдап, Тоқмақ, Верный, Пржевальск, Пішпек және Меркіде автобекет салуға уәде берді. Тасымалдаушы жүргізушілер мен жолсеріктердің ішімдік ішпей, ілтипатты болатынына кепілдік берді.
Жоспардың жүзеге асқан-аспағаны белгісіз, бірақ уәде қағаз жүзінде қалған сияқты, өйткені Нұрмұхамедбаев 1913 жылы Berliet-ті досына сатып жіберген. Айтпақшы, көпес иелік еткен машинаның шанағы — дубль-фаэтон, шассиінің нөмірі — 355, ал моторының қуаты — 40-60 а.к. Рейнвальд жолаушы тасымалдау кәсібін дамытуға тырысып, Laurin & Klement 16/18 (болашақ Skoda) маркалы екі көлік сатып алған, алайда соғыс басталып, арты көтеріліске ұласты, кейін азаматтық соғыс белең алды, нәтижесінде Қазақстанда бұл істі Кеңес үкіметінің қолға алуына тура келді. Австриядан жеткізілген қос машина жайлы ақпарат жоқ, Рейнвальдтың да тағдыры белгісіз. Ал автобизнестің елдегі алғашқы өкілі Бабахан Нұрмұхамедбаев 1920 жылы «әлеуметтік жат элемент» атанып, қызыл әскердің оғына ұшты.
Статистикаға жүгінсек, Қырғыз АСКР аумағында көлікті толық есепке алу алғаш 1923 жылы жүргізілді, бұл жылы 126 машина тіркелді. Бес жыл өткен соң елдегі көлік саны 247-ге жетті, ал 1936 жылдың ортасына қарай темір тұлпар саны мың жарымнан асты, бірақ басым бөлігін жүк көліктері құраған. Жеке көлік міну кезеңі кейін, Брежнев тұсында жаппай белең алды.
Комментариев: 0